Baza obiektów

Fortyfikacje w Polsce XIX i XXw 

Nr 0117

Teren: 

Rodzaj obiektu

Linia fortyfikacyjna

 Po klęsce Powstania Listopadowego władze carskie postanowiły zabezpieczyć zachodnie rubieże Rosji siecią twierdz zlokalizowanych na terenie Królestwa Polskiego. Formalnie uzasadniano to sukcesami Napoleona w wojnie 1812 r., ale jednocześnie zakładano, że wojskowe garnizony na etnicznych ziemiach polskich pozwolą trzymać w szachu niepokornych Polaków. Przystąpiono więc do budowy Cytadeli w Warszawie, twierdzy w Dęblinie i Modlinie oraz przebudowy twierdzy w Zamościu. Jednocześnie zadecydowano o budowie wielkiej twierdzy wojskowej w Brześciu nad Bugiem - mieście nazywanym przez Rosjan ich bramą na zachód Europy. Plan inwestycji przewidywał budowę cytadeli w widłach Muchawca i Bugu, na wschodnim brzegu Bugu oraz tzw. przedmościa terespolskiego, tj. sieci fortów osłaniających cytadelę od zachodu. Realizacja tego planu spowodowała zniszczenie dwu miast: Brześcia i Terespola. Kompletnie zburzono stary, zabytkowy Brześć, a nowe miasto wybudowano w innym miejscu. Już w 1834 r. zarządzenia wojskowe zabraniały budowy nowych i remontu starych domów w Terespolu. Postanowiono bowiem i to miasto przenieść w inne miejsce. W latach 1836-46 powstała cytadela brzeska zbudowana wg projektu gen. Oppermana. Tworzyły je zamknięte w kole obronne koszary o długości 1800 m. Na dwóch kondygnacjach było 500 kazamat, które mogły pomieścić 12 tyś. żołnierzy. W dwumetrowej grubości ścianach koszar pozostawiono liczne otwory strzelnicze skierowane wyłącznie na zachód, w kierunku Terespola, do prowadzenia ognia artyleryjskiego i z broni strzeleckiej. Oczyszczając i zabezpieczając przedpole twierdzy przesunięto Terespol kilka kilometrów na zachód od Bugu, lokując miasto z dwóch stron traktu warszawsko-brzeskiego na polach folwarku Łobaczew i gruntach wsi Błotków. Jedyną budowlą ocaloną z dawnej zabudowy miasta jest dziś cerkiew prawosławna, stojąca kiedyś na zachodnim, a obecnie na wschodnim końcu Terespola. Jednocześnie z wyburzaniem starego Terespola i budową nowego miasta przystąpiono do prac na przedmościu terespolskim twierdzy brzeskiej. Opasano ją pierścieniem umocnień w odległości 3-5 km od cytadeli. Na zachodnim brzegu Bugu wybudowano cztery potężne bastiony - wały ziemne o wysokości do 10 m, z kamiennymi śródszańcami wewnątrz. Przedmoście łączył z cytadelą największy w ówczesnej Rosji most linowy na Bugu i droga przez Bramę Terespolską w jej murach. Po Powstaniu Styczniowym władze carskie postanowiły rozbudować twierdzę brzeską poprzez pierścień 10 fortów artyleryjskich w promieniu 2,5-5 km na zachód od cytadeli. Na zachodnim brzegu Bugu wzniesiono wówczas dwa forty z cegły wzmocnionej betonem - w Terespolu i Łobaczewie - oraz drogi na nasypach prowadzące do nich. W 1870 r., wraz z zakończeniem budowy kolei żelaznej z Terespola do Brześcia, wybudowano w Terespolu fort, którego artyleria miała zabezpieczyć teren za nasypem kolejowym oraz prochownię (przy obecnym przejściu granicznym na Bugu). Przed 1875 r. został wybudowany nowy fort w Łobaczewie, rozpoczęto jednocześnie wznoszenie fortów w Lebiedziewie, Koroszczynie i Małaszewiczach Małych (obecnie grunty wsi Kobylany) w ramach kolejnej rozbudowy twierdzy o nowy pierścień 7 fortów artyleryjskich w promieniu 6-8 km od cytadeli. Każdy z nich miał 4 działa pośrednie oraz koszary, magazyny i prochownię. Nowy pierścień stanowił główną pozycję obronną twierdzy. W latach 1914-15 Rosjanie wybudowali jeszcze jeden pierścień fortyfikacji zewnętrznych, tworzący wysuniętą pozycję polową, głównie na przedmościu terespolskim, w promieniu 10 km od cytadeli. Twierdza w Brześciu budowana i rozbudowywana przez Rosjan przez cały XIX wiek nie uchroniła ich od spodziewanego ataku z zachodu i od klęski. Podczas letniej ofensywy państw centralnych w 1915 r. wojska niemieckie po 2-dniowych walkach zajęły 26 sierpnia Brześć. W okresie międzywojennym twierdza brzeska służyła Wojsku Polskiemu. Zapisało ono bohaterską kartę jej obrony przed Niemcami we wrześniu 1939 r. Zajętą przez Wehrmacht twierdzę Niemcy oddali Armii Czerwonej, po czym w czerwcu 1941 r. musieli ją ponownie zdobywać. Obrona twierdzy przez garnizon Armii Czerwonej przeszła do legendy wojny ojczyźnianej" ZSRR, a brzeska cytadela otrzymała miano "twierdzy - bohatera ZSRR". Dziś brzeska twierdza jest mauzoleum, nadal ściągającym pielgrzymki z całego byłego ZSRR. Na dawnym przedmościu terespolskim, pozostały na terenie gminy Terespol obiekty forteczne znajdujące się w różnym stanie technicznym. Są wśród nich obiekty ziemno-murowane wchodzące w skład zespołu fortów we wsi Łobaczew Mały, wybudowane w latach 1871-1885. Potężne betonowe ściany, kopuły i umocnienia ziemne otacza głęboka fosa, częściowo wypełniona wodą. Z Łobaczewa prowadzi dawna droga forteczna do Koroszczyna, gdzie znajduje się najlepiej zachowany w gminie fort, zbudowany w latach 1911-14. Efektownie prezentują się potężne mury, szeroka fosa, charakterystyczna "szyja" oraz podziemne korytarze z licznymi wejściami. Na południe od Koroszczyna położone są dwa forty w Kobylanach. Jeden po północnej stronie szosy Warszawa-Terespol został przed II wojną zaadoptowany przez Wojsko Polskie na magazyn benzyny dla pobliskiego lotniska w Małaszewiczach. We wrześniu 1939 r. doszło tu do tragedii - w dniach klęski miejscowa ludność postanowiła skorzystać z nie pilnowanych już zasobów paliwa. Ktoś zaprószył ogień, doszło do ogromnej eksplozji, w wyniku której zginęło wielu ludzi, a potężne fortyfikacje fortu zostały częściowo zdewastowane (widać to nadal bardzo wyraźnie). Przy drodze z Małaszewicz Małych do Kobylan można oglądać resztki kolejnego fortu. Po południowej stronie szosy, nieopodal Czapelki, wznosi się prochownia (dziś mieszcząca bar o tej nazwie). Forty w Kobylanach zostały zbudowane przed 1914 r. Pozostałości fortów można też oglądać we wsiach Lebiedziew i Żuki.

 © Fortyfikacje w Polsce/ http://www.fortress.prv.pl / Forti 2006